Analiza śladów genetycznych ...

Strona startowa
Analiza śladów genetycznych jako dowód w procesie karnym (cz. II), Kryminalistyka ebooki
 
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Monika Klejnowska
Analiza œladów genetycznych
jako dowód w procesie karnym
– cz. II
W pierwszej czêœci artyku³u po-
œwiêconego dowodowemu wykorzy-
staniu œladów genetycznych skupio-
no uwagê na ich znaczeniu w fazie
czynnoœci operacyjnych oraz po fak-
tycznym wszczêciu postêpowania
karnego. G³ównym zagadnieniem ni-
niejszej czêœci jest wartoœæ dowodo-
wa œladów genetycznych po formal-
nym wszczêciu postêpowania karne-
go.
Badania DNA osób podejrzanych
o pope³nienie przestêpstwa po for-
malnym wszczêciu postêpowania
karnego w celu ustalenia ich zwi¹zku
z przestêpstwem bêd¹ odbywaæ siê
na podstawie art. 74 i 192a k.p.k.
Przes¹dza o tym nie tylko fakt za-
mieszczenia tych przepisów w ko-
deksie postêpowania karnego, ale
tak¿e uregulowanie zawarte w wyda-
nym na podstawie art. 74 § 4 k.p.k.
rozporz¹dzeniu Ministra Sprawiedli-
woœci z 23 lutego 2005 r. w sprawie
poddawania badaniom lub dokony-
wania czynnoœci z udzia³em oskar-
¿onego oraz osoby podejrzanej
1
.
Ju¿ w § 1 tego rozporz¹dzenia mówi
siê o tym, ¿e chodzi tu o badanie
oskar¿onego oraz osoby podejrzanej
i pobieranie od nich materia³u biolo-
gicznego w postêpowaniu karnym.
Z kolei w § 2 wskazuje siê, ¿e pole-
cenie przeprowadzenia takich badañ
wydaje organ prowadz¹cy postêpo-
wania karne, a jedynie w przypadku
niecierpi¹cym zw³oki mo¿na wyko-
naæ czynnoœci na ustne polecenie
funkcjonariusza organu postêpowa-
nia, które to polecenie powinno zo-
staæ zatwierdzone niezw³ocznie,
a najpóŸniej w terminie 7 dni.
W zwi¹zku z tym, ¿e przepisy tego
rozporz¹dzenia znajd¹ tak¿e zasto-
sowanie w badaniach prowadzonych
na podstawie art. 192a § 1 k.p.k.
(por. art. 192a § 3 k.p.k.), nale¿y
przyj¹æ, ¿e nie jest jednak mo¿liwe
przeprowadzanie badañ DNA na mo-
cy tego przepisu przed wszczêciem
postêpowania karnego, a zatem tak-
¿e w trakcie czynnoœci sprawdzaj¹-
cych.
Warunki, w jakich pobiera siê ma-
teria³ biologiczny do badañ od oskar-
¿onego lub osoby podejrzanej, maj¹
istotne znaczenie z punktu widzenia
gwarancji prawnych tych osób. Ani
przepis art. 74 ani art. 192a k.p.k. nie
wymagaj¹ zgody osób badanych na
pobranie od nich materia³u biologicz-
nego
2
. W art. 74 § 2 pkt 2 wspomina
siê natomiast o tym, aby badania
oskar¿onego by³y dokonywane przez
uprawnionego do tego pracownika
s³u¿by zdrowia z zachowaniem
wskazañ wiedzy lekarskiej i nie za-
gra¿a³y zdrowiu oskar¿onego i odsy-
³a siê jedynie do przepisów zawar-
tych w rozporz¹dzeniu wydanym na
podstawie art. 74 § 4 k.p.k. Nale¿a³o-
by jednak przyj¹æ, ¿e pobieranie ma-
teria³u i przeprowadzenie tych badañ
musi byæ nieodzowne. Z kolei w pkt
3 art. 74 § 2 k.p.k. mówi siê o tym, ¿e
pobranie przez funkcjonariusza Poli-
cji wymazu ze œluzówki policzków
musi byæ nieodzowne i nie mo¿e za-
chodziæ obawa, ¿e zagra¿a³oby to
zdrowiu oskar¿onego lub innych
osób. W takich samych warunkach
pobiera siê materia³ biologiczny od
osoby podejrzanej. W art. 192a k.p.k.
nie zastrzega siê zachowania œrod-
ków ostro¿noœci podczas pobierania
materia³u biologicznego od danej
osoby, ale nie mo¿e to odbywaæ siê
ze szkod¹ dla jej zdrowia. Istotne jest
to, ¿e w rozporz¹dzeniu wydanym na
podstawie art. 74 § 4 k.p.k. dopusz-
cza siê stosowanie przymusu bezpo-
œredniego wobec badanego. § 5 roz-
porz¹dzenia, mówi¹cy o przymusie
bezpoœrednim, umieszczony zosta³
w przepisach ogólnych, a zatem od-
nosi siê on do wszystkich kwestii ure-
gulowanych w rozporz¹dzeniu, chy-
ba ¿e jego zastosowanie zosta³oby
wyraŸnie wy³¹czone. Z przepisów
szczególnych nie wynika, ¿e bez-
wzglêdnie zakazane jest korzystanie
z przymusu w trakcie pobierania od
badanego materia³u biologicznego.
Fakt zastosowania przymusu bezpo-
œredniego musi byæ jednak odnoto-
wany w protokole. Przypomnieæ tylko
trzeba, ¿e to unormowanie zawarte
w rozporz¹dzeniu pozostaje w nie-
zgodzie z art. 41 Konstytucji RP, we-
d³ug którego ka¿demu zapewnia siê
wolnoœæ i nietykalnoœæ cielesn¹; po-
zbawienie lub ograniczenie tych wol-
noœci mo¿e nast¹piæ tylko na zasa-
dach i w trybie okreœlonych w usta-
wie. Szkoda, ¿e do tej pory przy oka-
zji nowelizacji kodeksu postêpowania
karnego nie uporz¹dkowano tej kwe-
stii, a upowa¿nienie do zastosowania
przymusu bezpoœredniego nadal re-
guluje akt wykonawczy do ustawy,
czyli rozporz¹dzenie, do którego od-
sy³a art. 74 § 4 k.p.k.
Warto zadaæ sobie pytanie, jakie
znaczenie dla wa¿noœci dowodu ge-
netycznego bêdzie mia³o naruszenie
gwarancji badanej osoby w trakcie
pobierania od niej materia³u biolo-
gicznego. Nie jest wykluczone, ¿e po-
brania takiego materia³u dokonano,
mimo ¿e istnia³a obawa zagro¿enia
dla zdrowia badanego albo wrêcz po-
branie próbki spowodowa³o bezpo-
œrednie zagro¿enie dla zdrowia
oskar¿onego lub osoby podejrzanej.
Mo¿e siê te¿ zdarzyæ, ¿e przeprowa-
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 253/06
9
dzenie badañ nie by³o nieodzowne,
czyli nieuzasadnione, lub ¿e nieuza-
sadnione czy te¿ nadmierne by³o za-
stosowanie przymusu bezpoœrednie-
go w trakcie pobierania materia³u bio-
logicznego od badanej osoby. Ani
w art. 74 192a k.p.k., ani w przywo³y-
wanym ju¿ rozporz¹dzeniu nie ma
przepisu, który okreœla³by wprost, ja-
kie s¹ konsekwencje wadliwoœci po-
bierania materia³u biologicznego do
badañ dla wa¿noœci ostatecznego
wyniku, jakim jest uzyskanie tzw. do-
wodu genetycznego, czyli analizy ba-
dañ genetycznych. Co gorsza, w ko-
deksie postêpowania karnego w ogó-
le brakuje ogólnego przepisu, który
ustanawia³by regu³y dotycz¹ce uzna-
wania dowodów za niewa¿ne i niedo-
puszczalne. Art. 171 § 7 k.p.k. doty-
czy bowiem wy³¹cznie wyjaœnieñ, ze-
znañ i oœwiadczeñ, a nie pozosta³ych
œrodków dowodowych. Naruszenie
warunków uzyskania materia³u biolo-
gicznego do badañ mo¿e mieæ ró¿ny
charakter. Wprowadzenie najostrzej-
szej sankcji, jak¹ jest uznanie wyniku
badañ DNA za niewa¿ny z uwagi na
nieprawid³owy sposób uzyskania ma-
teria³u biologicznego, mo¿na uzasad-
niæ tym, ¿e naruszone zosta³y pod-
stawowe prawa cz³owieka i obywate-
la oraz tym, ¿e przecie¿ naruszono
ustawowo œciœle okreœlony porz¹dek
pobierania materia³u, b¹dŸ wykona-
niem czynnoœci przez nieuprawnione
osoby, bo np. materia³ biologiczny od
badanego pobiera³a osoba niebêd¹-
ca uprawnionym do tego pracowni-
kiem s³u¿by zdrowia i bez zastoso-
wania wskazañ wiedzy lekarskiej. Nie
nale¿y tolerowaæ tak powa¿nych
uchybieñ, które niejednokrotnie s¹
dzia³aniami o znamionach przestêp-
stwa. Jeœli jest to mo¿liwe, to wydaje
siê, ¿e badanie nale¿a³oby jednak
powtórzyæ z zachowaniem wymo-
gów, które stawia ustawa co do po-
bierania materia³u biologicznego od
osoby. Przecie¿ up³yw czasu nie ma
wp³ywu na wartoœæ dowodow¹ ba-
dañ
3
. Profil DNA danej osoby nie ule-
gnie z tego powodu zmianie. Z uwagi
na to, ¿e ustalenie profilu DNA jest
mo¿liwe na podstawie materia³u po-
chodz¹cego niekoniecznie z tej sa-
mej czêœci organizmu, z której po-
chodzi³ materia³ dowodowy, trudno
wyobraziæ sobie sytuacjê, ¿e zdrowiu
osoby badanej zagra¿a³yby wszelkie
sposoby pobierania od niej materia³u.
Struktura DNA jest taka sama w ka¿-
dej komórce jednego osobnika, dlate-
go nie ma znaczenia to, z jakiej czê-
œci cia³a ludzkiego pochodzi materia³
biologiczny. Mo¿liwe jest te¿ wydzie-
lenie DNA z materia³u mieszanego,
np. krwi i nasienia
4
. Gdyby jednak
zaistnia³a sytuacja, w której nie jest
mo¿liwa ¿adna ingerencja w orga-
nizm oskar¿onego czy podejrzanego,
to z powtórzenia badania nale¿a³oby
zrezygnowaæ, a poprzednio uzyska-
ny dowód jako niewa¿ny – wyelimino-
waæ z podstawy orzekania. Wpraw-
dzie wiedza o tym, ¿e niewa¿ne ba-
danie DNA by³o pozytywne i potwier-
dza³o udzia³ badanego w przestêp-
stwie, pozostanie w umyœle osób wy-
stêpuj¹cych w roli organu orzekaj¹-
cego, ale formalnie fakt ten nie mo¿e
byæ brany za podstawê rozstrzygniê-
cia. Organ procesowy nie bêdzie
móg³ przywo³ywaæ go w uzasadnie-
niu jako okolicznoœci obci¹¿aj¹cej
oskar¿onego. W przypadku badañ
dokonywanych na podstawie art.
192a k.p.k., gdy uzyskany dowód
z analizy DNA oka¿e siê niewa¿ny,
mo¿na by³oby ewentualnie uznaæ, ¿e
pobrany lub utrwalony materia³ biolo-
giczny jest zbêdny dla postêpowania
i podlega niezw³ocznemu zniszcze-
niu (art. 192a § 1 – zdanie drugie –
k.p.k.).
Badanie DNA wykonane w proce-
sie karnym w ramach opinii bieg³ego
jest pe³nowartoœciowym dowodem
formalnym niezale¿nie od tego, czy
wynik badania dotyczy oskar¿onego
(podejrzanego) czy tylko osoby po-
dejrzanej w fazie in rem postêpowa-
nia przygotowawczego. Art. 192a
k.p.k. nie stwarza przeszkody do bez-
poœredniego wykorzystania wyników
badañ w procesie ustalenia winy
oskar¿onego. Mówi on przecie¿
wprost o „ustalaniu wartoœci dowodo-
wej ujawnionych œladów”, a po wyko-
rzystaniu w sprawie usuniêciu i znisz-
czeniu podlega tylko zbêdny materia³
dowodowy. Inaczej jest w razie prze-
prowadzenia badañ DNA poza proce-
sem karnym na podstawie ustawy
o Policji dla celów identyfikacyjnych.
Wyniki takich badañ mog¹ byæ co
najwy¿ej informacj¹ operacyjn¹ ukie-
runkowuj¹c¹ dzia³ania operacyjne
i pozwalaj¹c¹ na ustalenie w³aœciwe-
go sprawcy przestêpstwa oraz wska-
zówk¹ dla przysz³ego organu proce-
sowego, ¿e warto w procesie karnym
przeprowadziæ ekspertyzê genetycz-
n¹ – dla wyczerpania wszelkich mo¿-
liwoœci dowodowych w celu jak naj-
lepszego zrealizowania zasady praw-
dy materialnej.
Zwalczaniu przestêpczoœci, iden-
tyfikacji zw³ok oraz osób zwi¹zanych
z przestêpstwem b¹dŸ zaginionych
s³u¿y baza danych DNA prowadzona
na potrzeby organów œledczych i po-
stêpowania karnego. Podstaw¹
prawn¹ do funkcjonowania bazy DNA
s¹ art. 21a–21e ustawy o Policji.
Zgodnie z art. 21a Komendant G³ów-
ny Policji prowadzi bazê danych za-
wieraj¹c¹ informacje o wynikach ana-
lizy kwasu dezoksyrybonukleinowe-
go (DNA), zwan¹ baz¹ danych DNA
i jest jej administratorem w rozumie-
niu ustawy z 29 sierpnia 1997 r.
o ochronie danych osobowych. W ba-
zie tej gromadzi siê i przetwarza in-
formacje w odniesieniu do:
a) osób wymienionych w art. 74
i 192a k.p.k.,
b) osób o nieustalonej to¿samoœci
oraz usi³uj¹cych ukryæ swoj¹
to¿samoœæ,
c) zw³ok ludzkich o nieustalonej
to¿samoœci,
d) œladów nieznanych sprawców
przestêpstw.
£¹cznie z baz¹ danych DNA pro-
wadzi siê zbiory próbek pobranych
od osoby albo ze zw³ok ludzkich
w celu przeprowadzenia analizy DNA
z u¿yciem wymazów ze œluzówki po-
liczków, krwi, cebulek w³osów lub wy-
dzielin, a w odniesieniu do zw³ok
ludzkich – materia³u biologicznego
w postaci próbki z tkanek, zwanych
próbkami biologicznymi. Komendant
G³ówny Policji dokonuje weryfikacji
danych zgromadzonych w bazie da-
nych DNA, stosuj¹c odpowiednio art.
20 ust. 17 ustawy o Policji, czyli nie
rzadziej ni¿ co 10 lat od dnia uzyska-
nia informacji, usuwaj¹c dane zbêd-
ne. Informacje do bazy danych DNA
10
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 253/06
wprowadza siê albo na podstawie za-
rz¹dzenia organu prowadz¹cego po-
stêpowanie przygotowawcze lub s¹-
du – w przypadku analizy DNA prze-
prowadzonej w zwi¹zku z postêpo-
waniem karnym albo postêpowaniem
w sprawach nieletnich, albo te¿ na
podstawie zarz¹dzenia w³aœciwego
miejscowo organu Policji – w przy-
padku osób o nieustalonej to¿samo-
œci, osób usi³uj¹cych ukryæ swoj¹ to¿-
samoœæ oraz zw³ok ludzkich o nie-
ustalonej to¿samoœci. Informacji
zgromadzonych w bazie danych DNA
udziela siê bezp³atnie organom pro-
wadz¹cym postêpowanie karne oraz
organom Policji prowadz¹cym czyn-
noœci identyfikacyjne. Ustawa o Poli-
cji w art. 21d wprowadzi³a zasadê, ¿e
próbki biologiczne i informacje doty-
cz¹ce wyników analizy DNA s¹ prze-
chowywane w bazie danych przez
20 lat i wykorzystywane do zwalcza-
nia przestêpstw oraz w celach identy-
fikacji osób i zw³ok. Z kolei próbki bio-
logiczne i informacje dotycz¹ce wyni-
ków analizy DNA podejrzanych,
oskar¿onych lub skazanych w zwi¹z-
ku z pope³nieniem zbrodni lub wy-
stêpków okreœlonych w rozdzia³ach
XVI–XX, XXV i XXXV k.k., a tak¿e
osób okreœlonych w art. 94 § 1 ko-
deksu karnego, mog¹ byæ przecho-
wywane w bazie danych DNA do
35 lat. Ustawa o Policji rozró¿nia
wiêc bazê danych DNA tzw. krymina-
listyczn¹, w której przechowywane s¹
informacje genetyczne o osobach,
w stosunku do których postêpowanie
karne albo w ogóle nie zosta³o wsz-
czête, albo ju¿ siê toczy, ale jeszcze
siê nie zakoñczy³o – czyli o podejrza-
nych, oskar¿onych, oraz bazê da-
nych osób skazanych. Zgodnie
z art. 21e usuniêcia informacji z bazy
danych DNA oraz zniszczenia próbek
biologicznych dokonuje komisja po-
wo³ana przez Komendanta G³ówne-
go Policji, sporz¹dzaj¹c z tych czyn-
noœci protokó³, w stosunku do osób:
1) które zosta³y uniewinnione lub
wobec których umorzono po-
stêpowanie karne – niezw³ocz-
nie po uprawomocnieniu siê
stosownego orzeczenia,
2) wobec których postêpowanie
karne warunkowo umorzono –
po up³ywie 6 miesiêcy od dnia
zakoñczenia okresu próby wy-
znaczonego przez s¹d,
3) wobec których postêpowanie
umorzono na podstawie przepi-
sów ustawy o œwiadku koron-
nym – po up³ywie roku od dnia
uprawomocnienia siê postano-
wienia o umorzeniu,
4) o których mowa w art. 15 ust. 1 pkt
3a lit. b, oraz zw³ok ludzkich,
których to¿samoœæ zosta³a
ustalona.
Dziêki informacjom zgromadzo-
nym w bazie danych DNA mo¿liwe
staje siê powi¹zanie ze sob¹:
dowodu nale¿y pobraæ materia³ po-
równawczy od osoby wskazanej
w bazie danych
5
.
W œwietle nowych regulacji ustawy
o Policji dotycz¹cych bazy danych
DNA niejednolicie wygl¹da, jak ju¿
wspomniano, kwestia prowadzenia
badañ genetycznych przed wszczê-
ciem procesu karnego w ramach
dzia³añ operacyjnych. W uregulowa-
niach tych podkreœla siê, ¿e poza wy-
padkami, o których mowa w art. 74
i 192a k.p.k., czyli poza procesowymi
mo¿liwoœciami badania materia³u
biologicznego w celu ustalenia profilu
DNA, informacje zawarte w bazie da-
nych wykorzystuje siê w celach iden-
tyfikacyjnych osób i zw³ok o nieusta-
lonej to¿samoœci, a w razie ustalenia
to¿samoœci informacje dotycz¹ce ta-
kich osób lub zw³ok usuwa siê z bazy
danych. W takiej sytuacji, gdy uda siê
zidentyfikowaæ na podstawie DNA
dan¹ osobê i jednoczeœnie oka¿e siê,
¿e jest ona seryjnym morderc¹ lub
gwa³cicielem, to dane dotycz¹ce jej
kodu genetycznego nale¿a³oby usu-
n¹æ z bazy danych, poniewa¿ doko-
nano jej identyfikacji (art. 21e pkt 4 usta-
wy o Policji). Tymczasem w razie za-
bezpieczenia na miejscu zdarzenia
próbek z materia³em biologicznym
wykonuje siê badania w celu porów-
nania ustalonego profilu znalezione-
go materia³u biologicznego z profila-
mi zgromadzonymi w bazie danych
DNA i d¹¿y siê do identyfikacji nie tyl-
ko samych danych osoby, ale jedno-
czeœnie potwierdzenia, ¿e jest ona
sprawc¹ czynu zabronionego. Art. 20
ust. 2 ustawy o Policji mówi przecie¿
o celu wykrywczym podejmowanych
czynnoœci. Jeœli jednak przeszukiwa-
nia bazy danych DNA dokonuje siê
przed wszczêciem procesu karnego,
jeszcze w fazie dzia³añ operacyj-
nych, to rzeczywiœcie wynik przeszu-
kania mo¿e co najwy¿ej byæ informa-
cj¹ o dowodzie. Dopiero w procesie
potrzebne bêdzie powo³anie bieg³e-
go genetyka, aby wyda³ opiniê po-
równawcz¹. W fazie dzia³añ opera-
cyjnych eksperci, którzy dokonuj¹
ustalenia profilu DNA zabezpieczo-
nego materia³u biologicznego, nie
wystêpuj¹ w charakterze bieg³ych
bêd¹cych osobowym Ÿród³em dowo-
œladów zabezpieczonych na
konkretnych miejscach zdarzeñ
ze œladami zabezpieczonymi na
innych miejscach zdarzeñ,
oznaczonych w trakcie badañ
profili DNA osób z profilami
osób zarejestrowanych w bazie
przy okazji realizacji innych
spraw karnych (przeszukanie
metod¹ cz³owiek–cz³owiek).
Najczêœciej po zabezpieczeniu
œladów biologicznych ustalenie profi-
lu DNA tych œladów i porównanie
z profilami DNA zgromadzonymi
w bazie jest jedn¹ z pierwszych
czynnoœci organów œcigania, która
mo¿e, w razie pozytywnego wyniku
przeszukania, ukierunkowaæ dalsze
czynnoœci. W literaturze twierdzi siê,
¿e pozytywny wynik przeszukania
bazy nie ma znaczenia dowodowego
w rozumieniu kodeksu postêpowania
karnego. Stanowi on jedynie infor-
macjê o Ÿródle dowodowym. Aby
uzyska³ on walor œrodka dowodowe-
go, niezbêdne bêdzie dopuszczenie
dowodu z opinii bieg³ego z zakresu
badañ genetycznych, czyli przepro-
wadzenie ekspertyzy genetycznej
i wydanie przez powo³anego bieg³e-
go opinii. Dla przeprowadzenia tego
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 253/06
11
œladów zabezpieczonych na
miejscu zdarzenia z osob¹
sprawcy notowanego w bazie
danych lub porównanie profili
DNA osób z profilami DNA œla-
dów wczeœniej zabezpieczo-
nych na innych miejscach zda-
rzeñ w sprawach, w których
sprawcy nie wykryto, a znajdu-
j¹cych siê w bazie,
dowym w rozumieniu kodeksu postê-
powania karnego. Jeœli jednak takie-
go przeszukiwania dokonuje siê w ra-
mach prowadzonego postêpowania
karnego, to do zbadania materia³u
biologicznego (œladów biologicznych)
pod k¹tem okreœlenia profilu DNA po-
trzebne bêdzie ju¿ powo³anie eksper-
ta w charakterze bieg³ego. Eksperty-
za kryminalistyczna obejmowaæ bê-
dzie wówczas nie tylko porównanie
materia³u dowodowego z materia³em
porównawczym (profilem DNA) usta-
lonym na podstawie biologicznego
materia³u pobranego od cz³owieka.
Materia³em porównawczym do ba-
dañ s¹ bowiem tak¿e informacje za-
warte w bazie danych DNA. Wynik
przeszukiwania bazy danych w ra-
mach procesu karnego potwierdzony
przez bieg³ego ma zatem walor do-
wodowy. De lege ferenda nale¿a³oby
jednak zaproponowaæ doprecyzowa-
nie regulacji zawartej w art. 15 ust. 3a
i 3b oraz art. 21a–21e ustawy o Poli-
cji poprzez wyraŸne podkreœlenie te-
go, ¿e badania genetyczne prowa-
dzone przed wszczêciem procesu
karnego w ramach dzia³añ operacyj-
nych s³u¿¹ nie tylko ustaleniu to¿sa-
moœci, ale tak¿e ustaleniu to¿samo-
œci osób maj¹cych zwi¹zek z prze-
stêpstwem. W œwietle obecnej regu-
lacji mo¿e bowiem dojœæ do tego, ¿e
bêdzie trzeba usun¹æ, zgodnie z art.
21e pkt 4 ustawy o Policji, informacje
o profilu DNA, poniewa¿ dosz³o do
ustalenia to¿samoœci danej osoby
przed wszczêciem postêpowania
karnego, a nastêpnie ju¿ po jego
wszczêciu, przeciwko tej osobie, któ-
ra okaza³a siê sprawc¹ czynu zabro-
nionego, dopuszczaæ ekspertyzê ge-
netyczn¹ wykonywan¹ przez powo³a-
nego bieg³ego i ponownie w tym eta-
pie wprowadzaæ do bazy danych
próbki biologiczne i informacje doty-
cz¹ce wyników analizy DNA podej-
rzanego czy oskar¿onego.
Warto zwróciæ uwagê na jeszcze
inny problem, który mo¿e siê pojawiæ,
a który nie zosta³ wyraŸnie rozwi¹za-
ny ani przez ustawê o Policji, ani
przez kodeks postêpowania karnego.
Warto rozwa¿yæ sytuacjê, w której
z bazy danych DNA nie usuniêto (ce-
lowo czy przez zapomnienie) infor-
macji, podlegaj¹cych usuniêciu, po-
niewa¿ sta³y siê zbêdne albo min¹³
okres ich przechowywania (20 lub 35
lat), albo dotycz¹ osób, o których mo-
wa w art. 21e ustawy o Policji. Tym-
czasem osoba, której te dane doty-
cz¹, pope³nia przestêpstwo i zostaje
zidentyfikowana w³aœnie tylko dziêki
tym nieusuniêtym informacjom za-
wartym w bazie danych DNA. Taka
sytuacja zdarzy³a siê kiedyœ w pew-
nej angielskiej sprawie karnej, w któ-
rej z powodu zaniedbania usuniêcia
profilu DNA uniewinnionego oskar¿o-
nego mo¿liwe by³o skazanie go
w drugiej sprawie, tym razem
o zgwa³cenie i pobicie, w której ko-
ronny dowód uzyskano dziêki wyko-
rzystaniu jego profilu nieusuniêtego
z bazy danych. S¹dy obu instancji
uzna³y jednak ten dowód za niedo-
puszczalny. Dopiero Izba Lordów,
stosuj¹c wyk³adniê celowoœciow¹,
uzna³a, ¿e taki dowód nie musi byæ
koniecznie niedopuszczalny, gdy¿
nie wolno zapominaæ, ¿e sprawiedli-
woϾ wobec ofiary i opinii publicznej
jest przynajmniej tak samo wa¿na,
jak sprawiedliwoœæ wobec oskar¿o-
nego
6
. Na gruncie polskiego sytemu
prawnego gromadzenie i przetwarza-
nie takich informacji genetycznych,
pomimo braku podstaw do ich dal-
szego przechowywania w bazie da-
nych, mog³oby zostaæ uznane za na-
ruszaj¹ce ustawê o ochronie danych
osobowych, która nie zezwala na ko-
rzystanie z danych, gdy przepis usta-
wy na to nie zezwala. Na szczêœcie
ustawa ta pozwala na przetwarzanie
danych osobowych tak¿e wtedy, gdy
jest to niezbêdne dla wykonywania
okreœlonych prawem zadañ realizo-
wanych dla dobra publicznego, a do
takich zadañ niew¹tpliwie nale¿y
zwalczanie przestêpczoœci. Z pewno-
œci¹ nie nale¿a³oby w omawianej sy-
tuacji wprowadzaæ konsekwencji naj-
ostrzejszej i eliminowaæ informacji
o wynikach analizy DNA sprawcy,
uzyskanych dziêki wykorzystaniu da-
nych nieusuniêtych z bazy DNA mi-
mo ustawowego nakazu. Jeœli siê nie
zaliczy takiego dowodu genetyczne-
go w poczet dowodów œcis³ych, to
nale¿a³oby przynajmniej potraktowaæ
go jako dowód swobodny, dziêki któ-
remu uzyskuje siê informacje o oso-
bie sprawcy, którego sprawstwo nale-
¿y nastêpnie potwierdziæ za pomoc¹
œcis³ych dowodów legalnych. Mo¿na
by³oby natomiast pomyœleæ, gdyby
zaniedbanie usuniêcia danych mia³o
powa¿ny czy notoryczny charakter,
o konsekwencjach s³u¿bowych wo-
bec osoby odpowiedzialnej. Na war-
toœæ dowodow¹ badañ genetycznych
istotny wp³yw ma prawid³owe ujaw-
nienie i zabezpieczenie materia³u
biologicznego
7
.
Badania DNA powinny byæ po-
mocne w realizacji podstawowych
celów procesowych, a w szczególno-
œci w wyœwietleniu faktów potwier-
dzaj¹cych udzia³ oskar¿onego w czy-
nie zabronionym. Niedopuszczalne
jest natomiast wykorzystywanie infor-
macji genetycznych, gdyby potwier-
dza³y fakty dla procesu karnego nie-
relewantne, np. informacje o choro-
bach oskar¿onego. Na podstawie ba-
dañ genetycznych mo¿na odczytaæ
bowiem wiêcej informacji, ni¿ jest to
nieraz konieczne do zidentyfikowania
sprawcy przestêpstwa. Dla wartoœci
dowodowej œladu genetycznego nie
jest obojêtny fakt, ¿e profil DNA nie
ulega zmianom i mo¿liwe jest jego
okreœlenie tak¿e wtedy, gdy zabez-
pieczony dowodowy materia³ biolo-
giczny jest inny ni¿ materia³ biolo-
giczny porównawczy pobrany od
oskar¿onego. Dla profilu DNA nie ma
bowiem znaczenia, z jakiej czêœci
cia³a cz³owieka pochodzi materia³
biologiczny poddawany badaniom.
W przeciwieñstwie do badania za-
wartoœci alkoholu we krwi nie trzeba
tak¿e obawiaæ siê, ¿e na podstawie
materia³u biologicznego pobranego
od danej osoby do badañ nie da siê
ustaliæ profilu DNA z uwagi na up³yw
czasu.
Przy pobieraniu biologicznego
materia³u porównawczego do analizy
powinny zostaæ zachowane wymogi
formalno-procesowe. W szczególno-
œci nie wolno bez potrzeby stosowaæ
przymusu fizycznego wobec osoby
poddawanej badaniom. Chocia¿
wspominane ju¿ rozporz¹dzenie ani
te¿ kodeks postêpowania karnego
wyraŸnie o tym nie mówi¹, to nale¿a-
³oby tak¿e zakazaæ przy okazji takich
12
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 253/06
badañ wywierania psychicznego na-
cisku na oskar¿onego, czyli stosowa-
nia gróŸb w razie braku zgody osoby
na pobranie materia³u biologicznego
do badañ, czy wrêcz stosowania pod-
stêpu i mylnego informowania, ¿e
materia³ biologiczny pobierany jest
dla przeprowadzenia innych badañ
ni¿ analiza DNA. W razie pos³u¿enia
siê psychicznymi formami nacisku
nie znajdzie zastosowania art. 171
k.p.k., gdy¿ odnosi siê on do oœwiad-
czeñ z³o¿onych w warunkach przy-
musowych. Organy procesowe wi¹¿e
jednak naczelna zasada procesowa,
która nakazuje zachowanie uczciwo-
œci i lojalnoœci wobec uczestników
postêpowania, a w szczególnoœci za-
brania wprowadzania w b³¹d co do
istniej¹cej sytuacji procesowej.
Analiza DNA mo¿e bardzo u³atwiæ
udowodnienie danej osobie zwi¹zku
z pope³nionym przestêpstwem b¹dŸ
potwierdziæ, ¿e taki zwi¹zek nie za-
chodzi. W jednej ze spraw, której
przedmiotem by³y seryjne gwa³ty na
terenie jednej z warszawskich dziel-
nic, ustalono profil DNA na podstawie
badañ œladów biologicznych zabez-
pieczonych na miejscu zdarzenia i na
odzie¿y ofiar. Wytypowany na spraw-
cê podejrzany przyzna³ siê do doko-
nywania zarzuconych mu zgwa³ceñ.
Dopiero genetyczna ekspertyza kry-
minalistyczna wykluczy³a podejrza-
nego jako sprawcê, gdy¿ jego profil
DNA nie zgadza³ siê z profilem usta-
lonym wczeœniej na podstawie badañ
biologicznego materia³u dowodowe-
go
8
. Stwierdzenie jednak, ¿e œlad ge-
netyczny jest dowodem doskona³ym,
by³oby przesad¹. Dowód genetyczny
tak¿e podlega swobodnej ocenie.
Ustalenie zgodnoœci dwóch profili
DNA (np. profilu DNA ofiary z profilem
DNA materia³u zabezpieczonego na
miejscu zdarzenia) dowodzi ich
wspólnego pochodzenia. Z formalne-
go punktu widzenia nie dowodzi to
jednak ich identycznoœci, gdy¿ inter-
pretacja wartoœci takiego dowodu wy-
maga podejœcia probabilistycznego.
Opinia genetyczna opiera siê zatem
na rachunku prawdopodobieñstwa.
Zastosowanie zaœ rachunku prawdo-
podobieñstwa do oceny wartoœci do-
wodu z ustalonej zgodnoœci wyklucza
wydanie opinii kategorycznej. Kate-
gorycznie mo¿na tylko wykluczyæ
zbie¿noœæ na przyk³ad polimorficz-
nych cech DNA. Wprawdzie prawdo-
podobieñstwo, ¿e niezbadana osoba
bêdzie mia³a identyczny profil DNA
z profilem osoby badanej w procesie
karnym jest bardzo niskie, co pozwa-
la przyj¹æ, ¿e to osoba badana w pro-
cesie jest poszukiwanym Ÿród³em
œladu genetycznego
9
, jednak nie
zwalnia to organu procesowego
z obowi¹zku, by przy ocenie wartoœci
dowodowej opinii genetycznej kry-
tycznie patrzy³ na prawid³owoœæ
przeprowadzenia analizy DNA, a po-
nadto zastanowi³ siê, jaka jest zgod-
noϾ dowodowa interpretacji uzyska-
nych rezultatów z innymi œrodkami
dowodowymi zgromadzonymi w pro-
cesie karnym. Warto zauwa¿yæ, ¿e
opinie z zakresu genetyki, przepro-
wadzone z inicjatywy oskar¿yciela
lub organu procesowego, mog¹ byæ
podwa¿ane przez oskar¿onego b¹dŸ
jego obroñcê. Nie jest w tej sytuacji
wykluczona w procesie kolejna kontr-
ekspertyza genetyczna dla zweryfi-
kowania dotychczasowych ustaleñ.
Przy ocenie dowodu z analizy œla-
dów genetycznych istotna rolê odgry-
waæ bêdzie nie tylko aspekt formalno-
-procesowy, ale tak¿e strona nauko-
wo-techniczna. Dowód taki nie wska-
zuje bezpoœrednio na stopieñ winy
sprawcy przestêpstwa – na jego pod-
stawie mo¿na co najwy¿ej wyci¹gaæ
wnioski o zwi¹zkach danej osoby
z pope³nionym czynem zabronionym.
Zasadniczo bêdzie on wiêc dowodem
poszlakowym. Nie jest wykluczone,
¿e na przyk³ad odzie¿ czy przedmio-
ty, na których znajduj¹ siê œlady bio-
logiczne danej osoby, niezamiesza-
nej w czyn zabroniony, nadaj¹ce siê
do badañ DNA zostan¹ podrzucone
na miejsce przestêpnego zdarzenia
po to, aby nies³usznie skierowaæ na
ni¹ podejrzenia organów œcigania.
Wyniki analizy œladów genetycznych
nale¿y zatem interpretowaæ w powi¹-
zaniu z innymi dowodami w sprawie.
Sam dowód genetyczny mo¿e nie
wystarczyæ organowi procesowemu
do rzetelnego i zgodnego z zasad¹
prawdy materialnej dokonania szcze-
gó³owych i precyzyjnych ustaleñ fak-
tycznych, które mog³yby byæ uznane
za podstawê rozstrzygniêcia.
W szczególnoœci nie mo¿na by³oby
za tak¹ podstawê uznaæ wy³¹cznie
wyniku przeszukania komputerowej
bazy danych DNA. Warto przypo-
mnieæ, ¿e zgodnie z art. 26a ustawy
o ochronie danych osobowych niedo-
puszczalne jest ostateczne rozstrzy-
gniêcie indywidualnej sprawy osoby,
której dane dotycz¹ (a profil DNA do
takich danych siê zalicza – por. art.
20 ust. 2 pkt 1 ustawy o Policji), jeœli
jego treœæ jest wy³¹cznie wynikiem
operacji na danych osobowych, pro-
wadzonych w systemie informatycz-
nym.
Pojêcie dowodu genetycznego na-
le¿y odró¿niæ od takich okreœleñ jak
„œlad biologiczny” i „œlad genetyczny”.
Dowód genetyczny bêdzie nale¿a³ do
grupy tych dowodów, które uzyskuje
siê po przeprowadzeniu w ramach
opinii bieg³ego badañ biologicznych
i fizykochemicznych materia³u biolo-
gicznego, takiego jak krew, w³osy,
tkanki b¹dŸ wydzieliny czy wydaliny,
przy czym badania takie mog¹ pro-
wadziæ do ró¿nych wyników, na przy-
k³ad do ustalenia we krwi zawartoœci
alkoholu, narkotyków czy trucizn
b¹dŸ okreœlenia p³ci lub grupy krwi.
Dowód genetyczny uzyskuje siê
w wyniku analizy porównawczej
dwóch œladów genetycznych – œladu
uzyskanego z materia³u dowodowe-
go (œladów biologicznych pochodz¹-
cych od ludzi, zwierz¹t i roœlin zabez-
pieczonych na miejscu zdarzenia
b¹dŸ bezpoœrednio na osobach,
przedmiotach czy zw³okach) oraz
œladu uzyskanego z materia³u porów-
nawczego (œladów biologicznych po-
branych bezpoœrednio od ludzi, zwie-
rz¹t czy roœlin) b¹dŸ profilu DNA po-
chodz¹cego z bazy danych dokona-
nej w ramach opinii bieg³ego. Za do-
wód genetyczny mo¿na zatem uznaæ
opiniê z zakresu genetyki wykonan¹
w procesie karnym przez bieg³ego
powo³anego przez organ procesowy.
Bêdzie to dowód œcis³y, który mo¿e
stanowiæ podstawê orzeczenia
w przedmiocie odpowiedzialnoœci
karnej oskar¿onego. Ustalenie wyni-
ku analizy œladów genetycznych pro-
wadzone poza procesem karnym,
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 253/06
13
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • rumian.htw.pl
    		•
     
    		 
    Linki
     
     
       
    Copyright 2006 Sitename.com. Designed by Web Page Templates